Шығыс Түрік қағанаты, Күлтегін, Білге Қаған, Төнікөк

603 жылы Дунай өзенінен Тынық мұхитына дейін созылған алып Түрік қағанаты екі бөлікке бөлінеді - Батыс Түрік қағанаты мен Шығыс Түрік қағанаты. Шығыс Түрік қағанаты Алтайдан бастап Тынық мұхитына дейінгі жерлерді қамтыған. Түркі елдерімен қоса моңғол, сібірлік, манжур елдер де осы мемлекет құрамына енді. Оған қоса Қытай шекарасы да жақын болған. Сондықтан саяси жағы шығыста күрделі болды.

Ал Батыс Түрік қағанаты Алтайдың батысындағы елдерді қамтыған. Және ол жерде негізінен түркі елдері мекен еткен. Сондықтан батыста ел бірлігі бұзылмай мемлекет күшті болған.

Шығыс Түрік қағанаты және Қытай

Қытай елі Шығыс Түрік қағанатымен шекаралас еді. Қытайлар түркілердің жерін, елін өздеріне қаратқысы келді. Осы себеппен Шығыс Түрік қағанатымен талай рет соғысқан. Қытайлардың саны, байлығы, әскер саны түркілерден едәуір көп болса да олар жиі жеңіліп отырған. Сондықтан ел ішіне іріткі салып отырып мемлекет іргесін шайқалатқан.

Жетінші ғасырдың басында Шығыс Түрік қағанаты жерінде жұт болды. Ел аштықтан қырылды. Малға азық табылмай қалып әскер жауға қарсы шыға алмай қалды. 630 жылы қытайлар әлсіреген Шығыс Түрік қағанатын жаулап алады. Мемлекет Қытайға тәуелді боп қалады. Басшыларын қытайлықтар шенеуніктері арасынан тағайындайды. Бірақ жерін сақтап қалады.

Қайта қалпына келтіру

Шығыс Түрік қағанаты 682 жылы қайтадан құрылады. Ел деспотияға қарсы көтеріліс жасап қытайлардың әскерін тас-талқаның шығарады. 716 жылы билікке Білге қаған келеді. Ал әскер басы боп оның інісі Күлтегін болады. Төнікөк кеңесші болады.

Археологтар тапқап "Күлтегін" ескерткіш кесенесі бар емес пе. Ол осылардың құрметіне жасалған.

Осы үшеуі қағанатты қайта өркендетеді. Қытайды жеңіп одан алым-салық алып тұрады. Барша жауларын жеңіп шығады. 731 жылы Күлтегін дүние салады, біраз уақыттан кейін Білге қаған да қайтыс болады.

Бұлардан кейінгі заманда мемлекет әлсірейді, елде алауыздық пайда болады. Бұны ұйғырлар мен қарлұқтар пайдалынады да 744 жылы Шығыс Түрік қағанатын құлатады. Түркілердің біразы батыстағы қимақтарға қашады.

Пән: Тарих

Жандос Алпысбай-ұлы